Chcialabym dowiedziec czegos wiecej o moim stryju, który jako nastolatek uchodzil z domu rodzinnego. Pozostalo po nim wyblakle zdjecie i odlegla mogila w Kanadzie. Chcialabym tez wiedziec skad przywedrowal do Rymanowej, zeby objac skromna posade kancelisty CK, mój nieodlegly przodek, Leon Hiacynt Ludwik. Im dluzej zyje, tym wiecej slojów poprzedników zauwazam w swoim pniu. Mam do dyspozycji jakies odpryski przeszlosci, zgiete i pozólkle dokumenty, nadzieje na odszukanie wpisu w ksiegach parafialnych na wschodzie. Malo to, ale przeciez sa ludzie, którzy nie maja nic. Albo i tych ludzi wcale nie ma, poniewaz nic zycia ich przodków brutalnie zostala zerwana, wiec nigdy nawet nie zostali poczeci. Jesli dokads wedruja duchy zmarlych, to w polskim oddziale tlocza sie dusze Zydów wymazanych z historii w czasie Zaglady.
Podobno tytul opracowania pochodzi z wiersza Czeslawa Milosza, lecz nie udalo mi sie tego utworu odnalezc. W moich uszach brzmi on podobnie do szekspirowskiego ”reszta jest milczeniem”, co zreszta posrednio potwierdzila Barbara Engelking w swoim wywiadzie dla Krytyki Politycznej:
”Coraz czesciej uwazam, ze wlasciwym kontekstem Zaglady jest milczenie”
Zatem kontrast: z jednej strony milczenie, z drugiej benedyktynski wysilek, zeby wydobyc tych ludzi z czelusci niepamieci. Zeby naglosnic i komu mozna, oddac imie, nazwisko, rodzine oraz majatek.
Przeczytalam caly pierwszy i polowe drugiego tomu, zaczynajac od egzotycznego dla mnie powiatu bielskiego (Biala Podlaska), a konczac na znanym mi nowotarskim. Biala Podlaska to niegdysiejsza siedziba Radziwillów.
”Pewnego razu ksiaze Karol Radziwill ”Panie Kochanku” spotkal kolo smolarni Zyda. Kazal mu sie rozebrac, wytarzac w smole i pierzu, wejsc na drzewo i kukac. Po czym zastrzelil go jak ptaka.”
Taka bywala elita bielskiej okolicy. W czasie drugiej wojny wiekszosc powiatu, przewazajaco chlopska, tez sobie z Zydami ”pohulala” – czasami za tak niewiele jak cwierc kilo cukru. Kurtyna. A no jeszcze nie, bo jako kapka pociechy, niczym ta przyslowiowa kropla w morzu tragedii i potrzeb, istniala szlachta zagrodowa. Na palcach policzyc, lecz przynajmniej wstydu nie ma.
”Znakomita wiekszosc wsi i kolonii stanowiacych wyspy pomocy, w których Zydzi ukrywali sie przez dlugie miesiace, oraz te, które systematycznie pomagaly, to byly zascianki szlacheckie.”
Laczy mnie z nimi watla wiez rodzinna:
”Potem rozrzadzajac sie, osiadali czlonkowie tej rodziny (majacej na przyklad herb Sas) w róznych okolicach i zatrzymywali nadal swój herb, natomiast przybierali rózne nazwiska, od tych miejscowosci, gdzie zamieszkali (…) I dodawal: ”jestesmy czems innem niz szara masa wiesniaków, którzy dawniej pracowali na naszej roli jako chlopi panszczyzniani. (…) Co istotne,ta grupa spoleczna (w przeciwienstwie do warstwy chlopskiej) miala poczucie podmiotowosci, takze podmiotowosci politycznej.”
Po powiecie bielskim nastepowala groza bilgorajskiego, niegdys ozywionego chasydyzmem. Polsko-zydowsko-amerykanski noblista, Isaak Bashevis Singer, opisany zostal w Wikipedii tak:
”Jego ojciec był chasydzkim rabinem, zaś jego matka Baszewa – córką rabina z Biłgoraja. (…) W Biłgoraju funkcjonował tradycyjny żydowski sztetl, a wujowie Singera pełnili funkcje rabinów odziedziczoną po ojcu.”
W powiecie bilgorajskim lezy równiez Goraj, znany z ”Szatana w Goraju”, oraz Stary Dzików, gdzie Singer senior zostal w 1921 roku rabinem. Odsetek ludnosci zydowskiej w 1939 roku w powiecie wynosil: Bilgoraj 60%, Szczebrzeszyn 43%, Tarnogród 50%, Zwierzyniec 31%; czylisrednio 46% w wiekszych osrodkach. Polowa. Srednia dla calego powiatu: 11%. W sumie ca. 16.000 osób. Liczba ocalalych: 274, choc próbowalo sie ratowac czterokrotnnie wiecej. Niemal 8.000 osób wywieziono do obozu smierci w Belzcu. Drugie tyle rozstrzelano – w tym 712 ofiar wylapywaczy Zydów, juz po ostatniej akcji w 1942 roku. Zabito, zadenuncjowano – nie udzielono pomocy.
Dalej bedzie tylko gorzej: powiat wegrowski, z Treblinka na polnocno-wschodnim cyplu. Powiat zloczowski, z duza iloscia ludnosci deklarujacej sie jako ukrainska (pochodzenie rusinskie to nie to samo co ukrainska przynaleznosc narodowa!). Na cale scianie wschodniej przetaczaja sie a to Niemcy, a to Zwiazek Radziecki. Ukraincy usilujacy upiec swoja pieczen w ogniu wojny. Bochnia i Nowy Targ, na poludnie od Krakowa. Niemiecki aparat opresji realizujacy Zaglade w kazdym powiecie niczym na wzorze franczyzny, jak superwydajna korporacja z wykorzystaniem logistyki just-in-time. Ten sam wzorzec zastraszania, rabowania, demoralizowania i zabijania. Znacie, posluchajcie? Kiedy wlasnie cos zgrzyta w naszej martyrologicznej narracji pamieci – pojawiaja sie nazwiska osób, które przyczynily sie do smierci zydowskich sasiadów. Za kilogram cukru, za dwa litry wódki, czasem za tysiac zlotych. Autorzy opracowania szukaja przyczyny. Ja tez pytam: czemu?
Jak sie okazalo, wielowiekowa koegzystencja byla jak bron obosieczna. Zycie obok siebie, istnienie hermetycznych enklaw, z segregacja religijna, obyczajowa, edukacyjna i mieszkaniowa skladalo sie w malowniczy patchwork, ale spowodowalo brak jednosci w chwili zagrozenia. Do tego konia z rzedem temu, kto dokona jednoznacznej i sprawiedliwej oceny rejterady rzadu polskiego. Podobna traktyke zastosowala m.in. królewska rodzina w Norwegii, co nie spotkalo sie z akceptacja obywateli. Kto zawiódl ludnosc polska? Kto powiniem ich byl zjednoczyc pod wieloletnia okupacja sasiadów? Czy opuscil Druga Rzeczpospolita Bóg czy tez tylko ludzie? Wstydliwy motyw finansowy. Bieda, i owszem – ale zeby krasc? Zeby zdradzic i zabic? Zeby rozbierac, rabowac, uszkadzac konajacych? Czy innosc, generujaca zawisc moze byc dla katolika wystarczajacym motywem zbrodni?
”Jakie byly fajne, panny zydowskie piekne, jak prosily, zeby ich nie strzelac, jak sie chwycily za rece, tak strasznie prosily, zeby nie strzelali.”
”Raz zapytalam mojej gospodyni , dlaczego oni tak nienawidza Zydów? To ona mówi, ze dlatego, ze tu zawsze przyjezdzali bardzo bogaci Zydzi i mieli taka bizuterie, i tak dobrze zyli, a my musielismy mieszkac w piwnicach i w okopach na kartofle, i tylko dlatego ich nienawidzimy.”
Reasumujac: zupelnie nie rozumiem krytyki, która spadla na glowy autorów opracowania. Strona za strona zawiera odnosniki, takze czesto do nowo zebranego materialu. Zamieszczone sa mapy, tabele, spis zródel oraz indeks osobowy. Poszczególne rozdzialy napisane wartko, podaja ciekawe tlo historyczno-geograficzne i zawieraja zweryfikowane fakty. Nikt nie neguje winy okupantów ani zadanego przez nich cierpienia. Wymienieni sa odpowiedzialni za Zaglade, wraz z konfidentami i pomagierami róznej masci. Jesli ktos wiele lat spal spokojnie z pozydowskim piersionkiem na palcu, to czemu mialoby mu sen zaklócac jedno naukowe opracowanie?
Blog Sygrydy Dumnej 